SALMONE ROSSI IL HEBREO zajął
szczególne miejsce w historii muzyki, jako pierwszy wybitny kompozytor żydowski
działający w europejskiej tradycji muzycznej. W swoim życiu i w swych dziełach
Salmone Rossi znalazł się pomiędzy dwoma światami – dworem książęcym i
społecznością żydowską w Mantui czasów wczesnego baroku.
Dwór mantuański był silnym ośrodkiem
muzycznym już od końca XV wieku. Miały tu siedzibę profesjonalne zespoły
muzyczne, których działalność w początkach XVII wieku osiągnęła niezwykły rozmach.
Działali tu: Monteverdi, Viadana, Gastoldi, Wert, Rossi. W atmosferze
oświeconego dworu w Mantui miejscowa wspólnota żydowska nie tylko nie była
odosobniona, ale brała udział w jego życiu intelektualnym i artystycznym. Wśród
wielu muzyków żydowskich zatrudnionych na mantuańskim dworze Salmone Rossi
wyróżnił się jako śpiewak, skrzypek i utalentowany kompozytor. Jego muzyczne
publikacje, to cykle madrygałów pisanych do tekstów najmodniejszych włoskich
poetów owych czasów, tańce, sin fonie, błyskotliwe sonaty triowe, a także
kolekcja utworów do tekstów hebrajskich (Pieśni Salomona), do dziś w historii
muzyki religijnej jedyna w swym rodzaju. Kompozytor występuje tu w niezwykłej
roli mediatora pomiędzy światami europejskiej i żydowskiej tradycji w sferze
muzyki, poezji i religii.
Żydowska praktyka śpiewu
synagogalnego była niezwykle konserwatywna i uważała wszelkie nowości muzyczne
za niedozwolone i stanowiące zaprzeczenie tradycji. Nie dopuszczano żadnej
harmonizacji oryginalnych melodii i zabraniano użycia instrumentów. Publikacje
Rossiego budziły zatem ogromne kontrowersje. Jednak wielu rabinów broniło nowej
muzyki dzięki silnym renesansowym prądom intelektualnym we wspólnotach
żydowskich niektórych miast włoskich. Stąd więc w Wenecji mógł działać duży
zespół instrumentalny, w Ferrarze używano organów.
W Mantui praktykę śpiewu
wielogłosowego uprawiano do 1630 – roku zniszczenia getta żydowskiego przez
Austriaków i śmierci Salomone Rossiego. Śpiewy synagogalne i jego pozostała
twórczość muzyczna zostały zapomniane aż do XIX wieku. Zbiór kompozycji
synagogalnych Rossiego HaShirm asher
liShlomo wzmiankowano po raz pierwszy w 1861 roku, co dało początek pracom,
w XIX wieku bardzo intensywnym, nad spuścizną kompozytora. W 1877 staraniem
żydowskiego kantora i kompozytora Samuela Nambourga pojawiło się wydanie
HaShirm, które zapoczątkowało zainteresowanie romantycznie pojmowaną historią
żydowskiej muzyki artystycznej. Jej etapy wyznaczają dzieła wielkich geniuszów.
Z których Rossi uważany był za największego. Dzięki temu muzyka Rossiego w
późnym XIX wieku staje się integralną częścią repertuaru synagogalnego w
zachodniej Europie i Stanach Zjednoczonych.
W XX wieku Salomone Rossi znalazł
się w centrum uwagi muzykologów i wykonawców, którzy dołączyli do ruchu
nazywanego przez znanego izraelskiego muzykologa Hanocha Avenary’a
„współczesnym renesansem Rossiego”. Na jego fali pojawiły się liczne wydania i
opracowania utworów HaShirm, które
stały się świadectwem nowej tradycji ich wykonania. W naszej pracy nad utworami
synagogalnymi opieraliśmy się więc nie tylko na oryginale i na znajomości
praktyki wykonawczej renesansowego śpiewu wielogłosowego, lecz także na wydaniu
„Cinq choerurs religieux” wydawanych w „Collection Mizmor”, Editions Salabert,
Paryż 1993, które jak wiele innych XX-wiecznych wydań, stanowi interesujący
rodzaj aktualnej syntezy kultury muzycznej żydowskiej diaspory.
W programie naszego koncertu
oprócz muzyki synagogalnej ze zbioru HaShirm, wydanego w Wenecji w roku 1622,
znalazły się kompozycje instrumentalne Salmone Rossiego pochodzące z
przechowywanego w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego zbioru „Il terzo libro de varie sonate …”
(Wenecja 1623), przeznaczone na obsadę triową – dwa instrumenty solowe z basso
continuo./ Tomasz Dobrzański
Program:
– Sonata secondo detta La Casalasca
– Mizmor ledavid – psalm 29
– Sonata prima detta La Moderna
– Al naharot Babel – psalm 137 a cappella
– Sonata sopra I’ aria Della Romanesca
– Baruch habba Boschem – psalm 118
– Sinfoniaquinta
– Eftah na s’fattai
– Barekhu a capella
– Sonata in dialogo detta la
Viena
– Elohim haschivenu – psalm 80
– Sinfonia nona
– Lamnatseach binginot – psalm 67 a capella
– Adon olam
– Shir hamma’ alot – psalm 128
– Sonata sopra I’ aria di Ruggiero
– Kedusha
Źródło: Katalog XXI Festiwalu
Pieśń Naszych Korzeni (s. 66, 68-69).
